Ο ΜΑΡΞ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ: ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΝΤΙΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Εισαγωγή στο βιβλίο του Maximilien Rubel: "Ο Μαρξ, θεωρητικός του αναρχισμού", που επανεκδόθηκε  τον Σεπτέμβρη του 2012 από την Ασύμμετρη Απειλή

«Χαμηλώστε τ’ αγάλματα!

Στην ανάγκη γκρεμίστε τα!

Τα μεγάλα αγάλματα

μικραίνουν τους ανθρώπους (1)»

Μενέλαος Λουντέμης

Στον πρόλογο της ρώσικης έκδοσης των Διαλεχτών Έργων των Μαρξ- Ένγκελς, το ΚΚΣΕ (2) αναφέρει: «Ο μαρξισμός δεν είναι διδασκαλία ξεκομμένων ανθρώπων ή ιδρυτών ξεκομμένων αιρέσεων, αλλά διδασκαλία που απευθύνεται προς το προλεταριάτο κι έχει αποστολή να αποτελέσει την πυξίδα στην επαναστατική του πάλη. Ο μαρξισμός είναι η σημαία, το σύμβολο πίστης της εργατικής τάξης […]». Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, αναφέρει ο πατερούλης Στάλιν, είναι το άσμα ασμάτων, είναι μια Αποκάλυψη του μέλλοντος.

Ο μαρξισμός ως εξ αποκαλύψεως αλήθεια, ως διδασκαλία των προφητών και των αποστόλων, ως σύμβολο πίστης των κόκκινων αμνών λειτουργεί ως κοσμική θρησκεία με το ιερατείο της κοσμικής ιντελλιγκέτζιας και το ποίμνιο του ιεραρχικού Κόμματος. Να γιατί ο έλληνας ιστορικός Νίκος Ψυρρούκης ορίζει τον μαρξισμό ως θεολογικοποίηση της υλιστικής διαλεκτικής…

Ο σταλινισμός είναι το ανώτατο όριο μιας ήδη δρομολογημένης από τον μαρξισμό- λενινισμό θεολογοποίησης της πολύπλευρης σκέψης του Μαρξ. Εδώ η θρησκευτική εξαλλοσύνη δίνει τα ρέστα της. Γράφει μια ημιεπίσημη βιογραφία για τον “σοφό” Στάλιν: «Ο Ι. Β. Στάλιν είναι ο μεγαλοφυής αρχηγός και δάσκαλος του Κόμματος […]. Κανένας αρχηγός δεν μπόρεσε ακόμα να καθοδηγήσει τέτοιες τεράστιες, εκατομμύρια μάζες εργατών και αγροτών, παρά μόνο ο Ι. Β. Στάλιν». Μέχρι και σε ένα ρώσικο λαϊκό παραμύθι βρήκε και τρύπωσε ο θρησκευτικός μαρξισμός: «Βαδίζουμε με τον Στάλιν όπως και με τον Λένιν. Αυτός ξέρει όλες μας τις σκέψεις. Πάντα για εμάς αυτός φροντίζει». Εκεί όμως που ο μαρξισμός εκτροχιάζεται σε μια παραληρηματική προσωπολατρία, είναι στο δείγμα αυτό του “σοσιαλιστικού ρεαλισμού” που δημοσίευσε η Πράβντα, με την δίκη των 16:

«Ω μεγάλε Στάλιν, Ω ηγέτη των λαών

Εσύ που έχεις γεννήσει τον άνθρωπο,

Εσύ που έχεις γονιμοποιήσει την γη,

Εσύ που έχεις αποκαταστήσει τους αιώνες,

Εσύ που κάνεις την Άνοιξη να ανθίζει,

Εσύ που κάνεις τις μουσικές χορδές να πάλλονται.

Εσύ μεγαλείο της άνοιξής μου, Ω Εσύ,

Ήλιε που λάμπεις σε εκατομμύρια καρδιές».

Ο Μαρξ συνήθιζε να επαναλαμβάνει τα λόγια του φίλου του γερμανού ποιητή Χάινε: «Έσπειρα δράκους και θέρισα ψείρες». Η φράση αυτή ταιριάζει απόλυτα για να περιγράψει την σχέση του Μαρξ με τον μαρξισμό: «Η πραγματική κομμουνιστική θεωρία, όπως αναπτύχθηκε από τον Μαρξ […] ξεχάστηκε από τους περισσότερους μαρξιστές, συμπεριλαμβανομένων και αρκετών επαναστατών», έγραφε ο κομμουνιστής Ζιλ Ντωβέ το 1973. Ο ίδιος ο Μαρξ έγκαιρα είπε στο γαμπρό του Πωλ Λαφάργκ : «je ne suis pas marxiste (δεν είμαι μαρξιστής!)».

Η διάσπαση μέσα στην πολιτική έκφανση της κομμουνιστικής τάσης μέσα στην κοινωνία (3), ανάμεσα σε μια μαρξιστική πλειοψηφία και σε μια αναρχική μειοψηφία δεν βοήθησε στην αντιεξουσιαστική προσέγγιση του έργου του Μαρξ, μιας και οι περισσότεροι αναρχικοί είδαν τον Μαρξ φορώντας μαρξιστικά- λενινιστικά- σταλινικά παραμορφωτικά γυαλιά. Τόσο οι αναρχικοί όσο και οι μαρξιστές δεν είδαν τον μαρξικό κομμουνισμό ως ένα στάδιο της κομμουνιστικής εξέλιξης, ως ένα κομμάτι του παζλ της ολότητας της κοινωνικής τάσης του κομμουνισμού (που εμφανίζεται με διάφορες μορφές μέσα στην ιστορική εξέλιξη της ταξικής κοινωνίας), αλλά αντίθετα είδαν τον Μαρξ ως ιερό ή ανίερο τέρας!

Σήμερα, μετά την χρεοκοπία του ορθόδοξου μαρξισμού, αλλά και την ανημποριά του νεφελώδους και αφελούς ορθόδοξου αναρχισμού, όλο και πληθαίνουν οι φωνές μέσα στο αντιεξουσιαστικό κίνημα που προχωρούν στην ελευθεριακή ανάγνωση της μαρξικής σκέψης. Το δίπολο μαρξισμού/ αναρχισμού πλέον ξεπερνιέται, ο κομμουνισμός απενοχοποιείται από την διαστρέβλωση που δέχτηκε από τον μπολσεβικισμό και δημιουργείται μια ανώτερη σύνθεση αντιεξουσιαστικού κομμουνισμού. Σύνθεση αδογμάτιστη, βαθειά και όχι επιφανειακά αναρχική, που βλέπει την σκέψη του Μαρξ ως εργαλείο ανάλυσης και όχι ως διδασκαλία ή Αποκάλυψη ή Σύμβολο Πίστης κλπ. 

Αυτή η εξέλιξη όμως δεν είναι προϊόν παρθενογένεσης. Στο παρελθόν πολλοί στοχαστές διαφόρων σχολών σκέψης προσπάθησαν να αποκαταστήσουν το πραγματικό περιεχόμενο του μαρξικού κομμουνισμού. Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές, όπως και η Ρόζα Λούξεμπουργκ αντιστάθηκαν σθεναρά στην εξουσιαστική στρέβλωση. Και όχι μόνο αυτοί.

Ας σταχυολογήσουμε (εντελώς δειγματοληπτικά) (4) μερικές απόπειρες ρήξης με τον ορθόδοξο μαρξισμό:

Ο οικολόγος αναρχικός Μπούκτσιν χαρακτηρίζει τον Μαρξισμό ως παρωδία και εξευτελισμό της σκέψης ενός μεγάλου στοχαστή.

Ο Μαρκούζε γράφει πως η θεωρία του Μαρξ μετουσιωμένη σε τελετουργικό δόγμα, μετατρέπεται σε ιδεολογία, δηλ. σε ψευδή συνείδηση.

Ο Τζων Λούις γράφει: «όσο πιο πολύ μεταχειρίζονται τον Μαρξ σαν πηγή της τελικής αλήθειας, σα δημιουργό ενός συστήματος που στις πολιτικές αρχές και τα προστάγματα του μπορεί κανείς να βαπτιστεί, τόσο πιο πολύ απομακρύνονται από τον Μαρξ[…]. Η σκέψη του Μαρξ δεν είναι ορθοδοξία, δεν κλείνει την συζήτηση, αλλά την ανοίγει».

Ο Έριχ Φρομ, σε μια επίθεσή του εναντίον του σοβιετικού μαρξισμού, γράφει: «Τον σκοπό του Μαρξ, που είναι η ανάπτυξη της ατομικότητας της ανθρώπινης προσωπικότητας, τον αρνιέται μάλιστα το σοβιετικό σύστημα σε βαθμό μεγαλύτερο από τον σύγχρονο καπιταλισμό».

Η ομάδα “Equipo Teorico” της ισπανικής αναρχικής οργάνωσης MIL, στο κείμενό της “Τι πουλάμε; Τίποτα!!-Τι θέλουμε τα πάντα!!”, γράφει: «δεν αποδεχόμαστε καθόλου μια σειρά απόψεων όπου η συνεισφορά του έργου του Μαρξ θα εξυψώνονταν σε δόγμα. Απλώς θεωρούμε ευκολότερη και πιο αποτελεσματική την κριτική του κράτους, του εμπορεύματος, της αλλοτρίωσης κτλ πάνω στη βάση μιας επανερμηνείας των θέσεων του Μαρξ και όχι πάνω στην βάση απλοϊκών ή ανεπεξέργαστων απόψεων».

Πιο αιχμηρός από όλους ο Ζιλ Ντωβέ γράφει: «Η πρώτη προϋπόθεση για μια ελάχιστη επαναστατική δράση είναι η αποφασιστική ρήξη με όλες τις μορφές του επίσημου μαρξισμού, είτε προέρχονται από τα ΚΚ, είτε από αριστερούς διανοούμενους. Ο επίσημος μαρξισμός είναι μέρος της καπιταλιστικής κοινωνίας τόσο στην θεωρία του, όσο και στην πρακτική του […] Ο τροτσκισμός, ο μαοϊσμός, ακόμα και ο αναρχισμός στις πιο γραφειοκρατικές κι εκφυλισμένες μορφές του, είναι αντεπαναστατικοί[…]. Το σύνθημά μας είναι: μη διαβάζετε τους μαρξιστές, διαβάστε τον Μαρξ![…]. Πρέπει κανείς να σκίσει το “μαρξιστικό” πέπλο για να καταλάβει τι είπε πραγματικά ο Μαρξ και τι σημαίνει ακόμα για εμάς».

Ας αναφέρουμε τέλος τον πρώην αλτουσεριανό μαρξιστή Ζακ Ρανσιέρ, ο οποίος επιστρέφει στην μαρξιστική έννοια της προλεταριακής αυτό- απελευθέρωσης, σε αντίθεση με τον λενινισμό. Γράφει ο Π. Σωτήρης: «αναμφίβολο ενδιαφέρον έχει και επιμονή του Ρανσιέρ σε μια θέση ριζικού εξισωτισμού, η τοποθέτηση του ότι η ισότητα πρέπει να θεωρείται αφετηρία της πολιτικής της χειραφέτησης και όχι κατάληξη της. Υπενθυμίζει μ’ αυτόν τον τρόπο ότι η κοινωνική χειραφέτηση δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται  ως “κοινωνική μηχανή” ή ως διαπαιδαγώγηση από κάποια φωτισμένη πρωτοπορία, αλλά θα πρέπει να ξεκινά από τη θεμελιώδη παραδοχή ότι τα συλλογικά υποκείμενα που πρέπει να χειραφετηθούν έχουν την πραγματική ικανότητα, επιδεξιότητα, επινοητικότητα, να οργανώσουν την ζωή τους χωρίς την μεσολάβηση σχέσεων εξαναγκασμού, ακριβώς για να μπορεί η “χειραφέτηση των εργατικών τάξεων να κατακτηθεί από τις ίδιες τις εργατικές τάξεις”(Marx, 1964)».

Καλά όλα αυτά, αλλά δεν μας ικανοποιούν πλήρως. Ο ίδιος ο Μαρξ καλούσε σε ανελέητη κριτική των πάντων, σε μια κριτική που δε θα κάνει πίσω ούτε μπροστά στα ίδια της τα συμπεράσματα. Ο Μαρξ δεν κατείχε κανένα αλάθητο, ούτε ήταν κάποιος “προφήτης”, όπως εκχυδαϊσμένα παρουσιάζεται από ορισμένους μαρξιστές και αστούς οικονομολόγους (κυρίως μετά το ξέσπασμα της καπιταλιστικής κρίσης του 2008).

Αντίστοιχα κάποιοι αναρχικοί κατηγορούν τον Μαρξ ακριβώς επειδή δεν προφήτεψε κάποιες εξελίξεις, όπως π. χ. τις προσαρμοστικές ικανότητες του καπιταλισμού (λες και τις προφήτεψαν οι αναρχικοί…). Αυτό όμως που οι μεταφυσικοί θεωρούν ως προφητεία, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ανάλυση φαινομένων που βρίσκονται σε σπερματική μορφή και αναπτύσσονται γεννώντας το νέο μέσα από τα σπλάχνα του παλιού.

Δεν μπορεί κανένας, ούτε ο Πάπας, ούτε ο Ναζωραίος, ούτε ο Μωυσής, ούτε ο Μπακούνιν, ούτε ο Μαρξ να “προφητέψει” ένα φαινόμενο πριν αυτό εμφανιστεί σε σπερματική μορφή. Κι όταν αυτό εμφανίζεται αμυδρά και εντοπίζεται, τότε συμβαίνει αυτό που έγραφε ο Καβάφης στο ποίημα του “Σοφοί δε προσιόντων”: «Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα αντιλαμβάνονται. Η ακοή/ αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών/ ταράττεται. Η μυστική βοή/ τους έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων/ και την προσέχουν ευλαβείς/ ενώ εις την οδόν έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί».

Δεν μπορούμε, λοιπόν, ν’ αντιμετωπίζουμε τον Μαρξ ούτε ως επιτυχημένο, ούτε ως αποτυχημένο προφήτη! Αντίθετα πρέπει ν’ ακολουθήσουμε την συμβουλή του Μάρει Μπούκτσιν: έχουμε να πάρουμε πολλά από τον Μαρξ, όχι μόνο από την διεισδυτικότητα του, αλλά κι από τα ελαττώματα του. Το έργο του Μαρξ είναι τεράστιο (και σε πολλά σημεία αντιφατικό). Μέσα στον όγκο του θα συναντήσουμε τη συνύπαρξη ακόμα και αντικρουόμενων στοιχείων: ο βαθειά ανθρωπιστικός και κατ’ ουσίαν ελευθεριακός και αντιεξουσιαστικός του πυρήνας συναντά τις αυταρχικές και εξουσιαστικές εκτροπές. Η διαλεκτική ανάλυση, η αντίληψη της ιστορίας ως δημιουργίας της ανθρώπινης αυτενέργειας, (5) θα συναντήσει τα αισιόδοξα  ντετερμινιστικά βαρίδια (6) . Τα ίδια ελαττώματα, όμως, δε συναντάμε και στον αναρχισμό; Τον “κομμουνιστικό στρατώνα” των Μπακούνιν /Νετσάγιεφ, τη στήριξη του δικτάτορα Λουδοβίκου Φιλλίπου από τον Προυντόν, την έκκληση για την είσοδο της Ρωσίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τον Κροπότκιν, την αυστηρά ιεραρχική και συγκεντρωτική δομή του στρατού του Μάχνο, την είσοδο στην ισπανική αστική κυβέρνηση, με την υπουργοποίηση στελεχών της CNT; Όσο για τον αισιόδοξο ντετερμινισμό, δεν αφορά μόνο τον Μαρξ. Είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του επαναστατικού κινήματος του 19^ου αιώνα. Ο Μπακούνιν ακροβατώντας στα όρια της μεταφυσικής εσχατολογίας τοποθετούσε την ανθρώπινη ευτυχία στις εσχατιές της Ιστορίας. Και ο Κροπότκιν θεωρούσε την επικράτηση του αναρχικού κομμουνισμού ως αναπόφευκτη κίνηση της ιστορικής εξέλιξης.

Παρά τα λάθη τους και τις αστοχίες τους, δεν πρόκειται να εγκαταλείψουμε ούτε τον Μπακούνιν, ούτε τον Κροπότκιν, ούτε τον Μαρξ. Αντιθέτως, πρέπει να προχωρήσουμε σε μια κριτική επαναξιολόγηση.

Με δυο λόγια, δε ζητάμε απλώς την “αποκατάσταση του πραγματικού Μαρξ”. Επιπλέον θέλουμε και την αντιεξουσιαστική χρήση της ανάλυσης του, πράγμα που σημαίνει πως θέλουμε αυτόματα να απαλλαχθούμε από τα λίπη και τα βαρίδια όχι μόνο του μαρξισμού, αλλά και του ίδιου του Μαρξ. Ένα τμήμα του μαρξικού έργου είναι ήδη ξεπερασμένο από τα ίδια τα πράγματα (γεγονός που καθόλου δεν υποτιμά τον Μαρξ, απλώς αυτή είναι η φυσιολογική ροή των πραγμάτων). Ένα μεγάλο, όμως τμήμα του μαρξικού έργου έχει μια σπάνια ζωντάνια. Κι ας πέρασαν τόσες δεκαετίες, η ζωντάνια αυτή είναι πιο έντονη από κάποιες κατεψυγμένες ιδεολογίες της εποχής μας!

Θα πρέπει να απαντηθεί όμως κι ένα ακόμα ερώτημα: φταίει ο Μαρξ και σε ποιο βαθμό για την μετέπειτα αυταρχική χρήση της θεωρίας του; Ευθύνεται για τον βοναπαρτισμό όσων ομνύουν στο όνομά του; Λέει ο Κώστας Παπαϊωάννου: "Κάθε ιδέα είναι δισήμαντη. Το αν θα πάρει τούτην ή εκείνη τη σημασία εξαρτάται από τη προοπτική αυτού που θα την ερμηνεύσει και την οικειοποιηθεί". Οι ιδέες του Μαρξ οικειοποιήθηκαν από τον αυταρχικό μαρξισμό με τέτοιο τρόπο ώστε: "αυτός ο ίδιος ο μαρξισμός επρόκειτο να μετατραπεί σε ένα άψυχο όργανο της ιεροεξεταστικής επιτήρησης της σκέψης και της έκφρασης, κι αυτής της ιησουϊτικής απολογίας του δεσποτισμού, που αποτελούν την πεπτουσία της σημερινής ορθοδοξίας". Ο Χριστός λοπόν "φταίει για την Ιερά Εξέταση, όσο "φταίει και για τον Αναβαπτισμό. "Φταίει" για τον Τορκεμάδα, όσο "φταίει" και για τον Τόμας Μίντσερ. Ο αναρχισμός φταίει για τις υπέροχες στιγμές αντίστασης και αλληλεγγύης, όσο “φταίει” και για τους νεκρούς της marfin…

Έτσι και ο Μαρξ "φταίει" τον Στάλιν (7) όσο "φταίει" και για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, "φταίει" για τον Κιμ Ιλ Σουγκ όσο φταίει και για τους καταστασιακούς... 

Ο Μαρξ ήδη από το 1844 κατέκρινε σφοδρά τον “ωμό κι αστόχαστο κομμουνισμό, που παντού αρνιέται την προσωπικότητα του ανθρώπου”, όπως και πολύ αργότερα κατέκρινε τον “κομμουνισμό του στρατώνα” των Μπακούνιν-Νετσάγιεφ. Για τον Μαρξ ο κομμουνισμός δεν είναι ο σκοπός καθ’ εαυτός, είναι μονάχα το υπέδαφος στο οποίο αναπτύσσεται η ανθρώπινη ελευθερία και πραγματώνεται ανεμπόδιστα η προσωπικότητα του ατόμου. Μόνο μέσα από την ανατροπή όλων των κοινωνικών σχέσεων που μετατρέπουν τον άνθρωπο σ ’ένα “ταπεινωμένο και περηφρονημένο ον”, μπορεί να πραγματωθεί η καθολική χειραφέτηση της ανθρώπινης ύπαρξης και ο γνήσιος, ανώτερος ατομικισμός (που καμία σχέση δεν έχει με τον σημερινό φιλοτομαρισμό του αστικού και μικροαστικού ατομικισμού). Μέσα από την προλεταριακή αυτενέργεια και αυτονομία, μέσα από την ανάκτηση των συνθηκών της ύπαρξης μας, μέσα από την κομμουνιστική κατάργηση του κράτους, της μισθωτής σκλαβιάς και της ιδιωτικής ασφάλειας θα έρθει το τέλος της αποξένωσης των ανθρώπων μεταξύ τους και με τη φύση, η μετατροπή του Homo Economicous από αυτοσυνείδητο και αυτενεργό εμπόρευμα, από ομιλούν εργαλείο, από εξάρτημα μηχανής, από ζωντανή μηχανή εργασίας σε ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΑΤΟΜΙΚΟΤΗΤΑ.

Ο κομμουνισμός για τον Μαρξ, λοιπόν, δεν είναι η ελευθερία καθ’ εαυτή, αλλά δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ελευθερία, αφού η ελευθερία σημαίνει πάνω απ’ όλα ΕΥΘΥΝΗ. Ο κομμουνισμός καθ’ ευατός μπορεί να πάρει και αυταρχικές μορφές. Αυτός ο κομμουνισμός το μόνο που καταφέρνει είναι να πνίγει την αυτενέργεια της κοινωνίας και να διαιωνίζει την ατομική και κοινωνική ετερονομία.

Το πέρασμα από την κοινωνία των ιδιωτών στην ανθρώπινη κοινωνία, από τις κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα στις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις, από την αλλοτριωμένη πρακτική στην ανθρώπινη ποίηση, αυτός είναι ο πραγματικός κομμουνισμός. Κι αυτός ο κομμουνισμός είναι ουσιωδώς αναρχικός, ακόμα κι αν ο Μαρξ δεν τον ονόμασε έτσι…

Σημειώσεις:

1. Όταν μετά την πτώση του (αν) ύπαρκτου σοσιαλισμού η νέα εξουσία γκρέμισε τ’ αγάλματα του Μαρξ, ο αντιμαρξιστής Χενρι Μάγιερς είπε: «Τ’ αγάλματα του γκρεμίζονται, η ύπαρξή του είναι πάντα παρούσα. Ο Καρλ Μαρξ δεν μπορεί να αγνοηθεί».

2. Για την ακρίβεια το Ινστιτούτο Μαρξ- Ένγκελς- Λένιν της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος.

3. Η κοινωνική κομμουνιστική τάση εκφράστηκε ποικιλότροπα από την ανάδυση της ταξικής κοινωνίας μέχρι σήμερα: από τις νοσταλγικές απόπειρες επιστροφής στον αρχέγονο κομμουνισμό ως τον πρωτοχριστιανικό κομμουνισμό, από τους εβραίους Εσσαίους και ζηλωτές ως τους Αναβαπτιστές και τον “πόλεμο των χωρικών”, από αρχαίες ελληνικές φιλοσοφικές σχολές ως το σύγχρονο αναρχικό κομμουνιστικό κίνημα.

4. Η δειγματοληπτική αυτή σταχυολόγηση δε σημαίνει ότι υπάρχει και κάποια τάυτιση με την ολότητα της σκέψης των παραπάνω στοχαστών.

5. «Είναι άνθρωπος, ο πραγματικός και ζωντανός άνθρωπος που κατέχει και που παλεύει. Η “ιστορία” δεν είναι κάποιο ξεχωριστό πρόσωπο που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο σα μέσο για τους συγκεκριμένους σκοπούς της. Η Ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά η δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώκει τους σκοπούς του». (Μαρξ: Η Αγία Οικογένεια).

 «Το υλιστικό δόγμα ότι οι άνθρωποι είναι προϊόντα των περιστάσεων[…] ξεχνάει πως οι περιστάσεις μεταβάλλονται από τους ανθρώπους[…] Η σύμπτωση της μεταβολής των περιστάσεων και της ανθρώπινης δραστηριότητας μπορεί μόνο να συλληφθεί και να κατανοήθει λογικά σαν επαναστατική πρακτική». (Μαρξ: "Θέσεις για τον Φόυερμπαχ").

Κατά τον Μαρξ, το υποκείμενο διαμορφώνεται σε ήδη δοσμένες αντικειμενικές συνθήκες, αλλά δε διαμορφώνεται από αυτές παθητικά. Το υποκείμενο είναι ενεργητική αντανάκλαση των συνθηκών, μεταβάλλεται από αυτές και τις μεταβάλλει σε μια διαρκή συνεξελικτική διαδικασία.

6. Βασικό ντετερμινιστικό βαρίδιο υπήρξε η σχεδόν μυστικιστική λατρεία του Μαρξ προς την εργατική τάξη, η οποία θα έφερνε αναπόφευκτα τον κομμουνισμό. Ο αισιόδοξος ντετερμινισμός όμως είναι μια σταθερά για το σύνολο του επαναστατικού κινήματος του 19^ου αιώνα (για μαρξιστές, μπλανκιστές, αναρχικούς κλπ). Όπως ο κάθε άνθρωπος, έτσι κι ο Μαρξ, υπαγόταν στην εποχή του. Οι ιδέες του δεν είναι υπεριστορικές!

7. « Μια μελέτη του κεφαλαίου μπορεί να εξηγήσει τον σταλινισμό εξ ίσου πολύ όσο μια μελέτη της Βίβλου μπορεί να εξηγήσει την Ιερά Εξέταση».(Ράσελ Τζακομπι: "Διαλεχτική της ήττας").