Ο ΤΑΞΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΟΙ ΚΑΙ ΒΟΓΟΜΙΛΟΙ)

Βογομιλικό νεκροταφείο στη Νέα Χαλκηδόνα, περίπου 30 χιλιόμετρα από το κέντρο της Σαλονίκης

απόσπασμα από το βιβλίο Ο διάβολος στη σάρκα τους (εκδ. Ασύμμετρη Απειλή)

Ο ΤΑΞΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΟΙ ΚΑΙ ΒΟΓΟΜΙΛΟΙ)

                                                                          1

Στο Βυζάντιο υπάρχει μια άγνωστη ιστορία λαϊκών εξεγέρσεων και επαναστατικών αιρέσεων, η οποία (με εξαίρεση τη “στάση του Νίκα” το 532 και την κομμούνα των Ζηλωτών) είναι σχετικά άγνωστη, σε σχέση με τα επαναστατικά κινήματα του δυτικού χριστιανισμού. Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα δεν υπήρξαν απλοί θεατές της αυτοκρατορικής καμαρίλας, αλλά συμμετείχαν ενίοτε και ενεργά στην πολιτική ζωή του τόπου. Ας δούμε, ενδεικτικά, μερικά γεγονότα του 7^ου αιώνα, πριν πάμε στο ζήτημα των επαναστατικών αιρέσεων, που είναι και το κεντρικό μας θέμα.

Το Νοέμβριο του 601 μΧ η βασιλική πομπή του αυτοκράτορα Μαυρίκιου δέχθηκε επίθεση με πέτρες κατά τη διάρκεια νυχτερινής λιτανείας και χρειάστηκε η επέμβαση της σωματοφυλακής για να σωθεί ο Μαυρίκιος. Η καταστολή που ακολούθησε όχι μόνο δεν ηρέμησε τα πνεύματα, αλλά τα όξυνε περισσότερο. Ξέσπασαν ταραχές στην Κωνσταντινούπολη με τον δήμο να πυρπολεί τα πολυτελή σπίτια των συγκλητικών και με τον αυτοκράτορα να το σκάει κρυφά. Το κενό εξουσίας το κατέλαβαν τα εξεγερμένα στρατεύματα με επικεφαλής τoν Φωκά. Με τη βοήθεια του λαϊκού δήμου των Πράσινων, ο εκατόνταρχος Φωκάς έγινε ο πρώτος μη αριστοκρατικής καταγωγής διάδοχος του θρόνου και διέταξε την εκτέλεση του αυτοκράτορα και των γιών του.

Ο νέος αυτοκράτορας εγκαινίασε ένα καθεστώς Τρόμου εναντίον των αριστοκρατών εκτελώντας αυλικούς, αξιωματούχους καθώς και τη χήρα του Μαυρίκιου, την αυτοκράτειρα Κωνσταντίνα και τις κόρες της. Ο Φωκάς προχώρησε και σε μαζικές εκτοπίσεις Συγκλητικών.

Η αριστοκρατική παράταξη απάντησε με “οικονομικό σαμποτάζ”, προκαλώντας εκτεταμένο λιμό στην πρωτεύουσα που οδήγησε και στις πρώτες τριβές του νέου καθεστώτος με τους φτωχούς. Η μεταστροφή ολοκληρώθηκε όταν ο Φωκάς προσέγγισε τον πιο εύπορο και φιλο -αριστοκρατικό δήμο των Βενετών. Ο λαϊκός δήμος των Πράσινων τότε ήρθε σε ανοιχτή ρήξη με τον πρώην επαναστάτη αυτοκράτορα. Όταν οι Πράσινοι επιχείρησαν να πυρπολήσουν συνοικία των Βενετών, ο Φωκάς διέταξε την άγρια καταστολή των εξεγερμένων.

Το 609, μετά από προσωπική προσβολή που εκτόξευσαν οι Πράσινοι εναντίον του αυτοκράτορα στον ιππόδρομο, ο Φωκάς διέταξε την “τιμωρία” του πλήθους, η οποία ήταν σαφώς δυσανάλογη: ακρωτηριασμοί, αποκεφαλισμοί, απαγχονισμοί. Η αγριότητα αυτή οδήγησε σε νέα εξέγερση με τους Πράσινους να πυρπολούν το Πραιτόριο και τις φυλακές, διευκολύνοντας την απόδραση των κρατουμένων. Εν τέλει, ο Φωκάς ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα, το 610, από τον Ηράκλειο. Έτσι ο πρώτος αυτοκράτορας πληβειακής καταγωγής που πρόδωσε την τάξη του, ανατράπηκε χωρίς καμία αντίσταση από το λαό και εκτελέστηκε.

Αυτό είναι ένα μικρό δείγμα ενός επεισοδίου ταξικής πάλης στο Βυζάντιο, για να μας εισάγει στο πνεύμα της εποχής…

2

Πέρα από τις πιο εκκοσμικευμένες λαϊκές εξεγέρσεις η ταξική πάλη στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκφράστηκε και κάτω από τον μανδύα των επαναστατικών δυϊστικών αιρέσεων, με αιχμή τον Παυλικιανισμό και τον Βογομιλισμό. Οι διαφορές ανάμεσα στην επίσημη εκκλησία και τις αιρέσεις αυτές δεν υπήρξαν απλά δογματικές. Ορισμένες αιρέσεις εξέφρασαν τους πόθους των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, δημιουργώντας εξεγέρσεις και κοινωνικά κινήματα που ήρθαν σε ρήξη με τη συμμαχία του Αυτοκράτορα και του Πατριάρχη. 

Οι Παυλικιανοί ήταν μια δυϊστική αίρεση, που εμφανίστηκε τον 7^ο αιώνα. Οι ρίζες της αίρεσης έφταναν μέχρι τους Γνωστικούς και τους Μανιχαϊστές.¹ Οι Παυλικιανοί απέρριπταν τη γέννηση του Χριστού από τη Παρθένο, ενώ δεν πίστευαν στη σταύρωση του Ιησού και για αυτό δεν απέδιδαν τιμές στο σταυρικό σύμβολο. Απέρριπταν τη λατρεία των αγίων και των προφητών και άνηκαν στο εικονοκλαστικό ρεύμα του χριστιανισμού. Όπως και οι Μαρκιονιστές, απέρριπταν την Παλαιά Διαθήκη², αλλά και ένα μεγάλο τμήμα της Καινής. Δεν δέχονταν την ύπαρξη του κλήρου και της ιεραρχίας και αποδέχονταν μονάχα μία τάξη μη προνομιούχων μυημένων διδασκάλων (συνέκδημοι και νοτάριοι). Αυτοί είχαν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους υπόλοιπους πιστούς χωρίς να συγκροτούν ένα ξεχωριστό προνομιούχο στρώμα. Συμμετείχαν τόσο στις εργασίες από κοινού, όσο και στο λιτό ασκητικό βίο, μιας και περιφρονούσαν τα υλικά αγαθά και τα πλούτη. Στόχος των Παυλικιανών, όπως άλλωστε και όλων των επαναστατικών αιρέσεων, υπήρξε η επιστροφή στον “αγνό” πρωτοχριστιανικό κομμουνισμό. Απέρριπταν το Βυζαντινό κράτος και την εκκλησία ως διαφθορείς της κοινωνίας και δεν άργησαν να συγκρουστούν μαζί τους:

«Το κράτος, φυσικά, επενέβη επειδή θεωρούσε την αίρεση επικίνδυνη, όχι μόνο σε θρησκευτικό, δογματικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτικό και κοινωνικό […]. Οι Παυλικιανοί, εκτός από τις δογματικές διαφορές τους με την ορθοδοξία, απέρριπταν και την εκκλησία ως Σώμα. Έτσι, εκτός από την ίδια την εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, οι Παυλικιανοί, σύμφωνα με τη βυζαντινή ιδεολογία και κοσμοθεωρία απέρριπταν το βυζαντινό αυτοκράτορα, τον ελέω Θεού διορισμένο να κυβερνά επί της γης, και την εξουσία του. Η φαινομενικά θρησκευτική μόνο αποστασία των Παυλικιανών έπαιρνε πολιτικό χαρακτήρα και σήμαινε αποστασία εναντίον του αυτοκράτορα.» (Παντελής Χαραλαμπάκης).

Ήδη από το 655 οι Παυλικιανοί υποστήκαν διωγμούς, όταν συγκρούστηκαν με τον Αρμένιο πατριάρχη Νερσέν Γ’. Τότε κατέφυγαν και στα βυζαντινά εδάφη, ρίχνοντας τα σπέρματα ενός κοινωνικού κινήματος που, αν και ειρηνικό αρχικά, γρήγορα εξωθήθηκε στη βία και την κοινωνική ληστεία.³ Ήταν οι συνεχής διώξεις που οδήγησαν σταδιακά στη στρατιωτική ρήξη της αίρεσης με την αυτοκρατορία.

Το 688 ο Ιουστιανός Β’ διέταξε τη δια πυράς τιμωρία των συμπαθούντων της αίρεσης και θανάτωσε το μυημένο παυλικιανό Συμεών Τίτο. Πριν προσχωρήσει στην αίρεση, ο Συμεών, υπήρξε κρατικός αξιωματούχος της αυτοκρατορίας και σκληρός διώκτης των αιρετικών. Αυτός ήταν που εκτέλεσε και έναν άλλο παυλικιανό ηγέτη, τον Κωνσταντίνο – Σιλουανό. 

Μετά από ένα διάστημα σχετικής ανεκτικότητας, τον 9^ο αιώνα ήρθε η οριστική ρήξη με την αυτοκρατορία: «[…] οι Παυλικιανοί έζησαν μια ζωή γεμάτη διωγμούς, συγκρούσεις και μετακινήσεις και ο 9^ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τις βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα στους αιρετικούς και την κεντρική κυβέρνηση. Σε αντίθεση με τις άλλες αιρέσεις οι Παυλικιανοί κάποια στιγμή αποφάσισαν να μην υποκύψουν στους διώκτες τους και στράφηκαν κατά του επίσημου κράτους. Δεν είναι ξεκάθαρο κάτω από ποιες συνθήκες άλλαξαν τη στάση τους και αποφάσισαν να καταφύγουν στη βία, ούτε και αν η απόφαση αυτή πάρθηκε από κάποιον διδάσκαλο που ασκούσε μεγάλη επιρροή ή ήταν το αποτέλεσμα μιας συλλογικής στάσης προς το κράτος» (Π. Χαραλαμπάκης).

Ο Μιχαήλ Α’, με παρότρυνση του πατριάρχη Νικηφόρου εξαπέλυσε νέο σκληρό διωγμό, σκοτώνοντας χιλιάδες παυλικανούς, μέχρι που αυτοί βρήκαν καταφύγιο στα εδάφη του Άραβα εμίρη της Μελιτήνης. Το 835 εξαπολύθηκε νέος διωγμός από το Θεόφιλο κατά τη διάρκεια του οποίου εκτελέστηκε ο μετριοπαθής ηγέτης της αίρεσης Σέργιος – Τυχικός. Με νέο ηγέτη έναν πρώην αξιωματούχο, τον Καρβέα, οι παυλικιανοί πέρασαν στην αντεπίθεση και συνεργαζόμενοι με τους Άραβες της Ταρσού, προχώρησαν σε ληστρικές επιδρομές και λεηλασίες εναντίον βυζαντινών εδαφών.

Νέες διώξεις διέταξε η αυτοκράτορα Θεοδώρα και χιλιάδες παυλικιανοί σκοτώθηκαν κατά την πολιορκία της Τεφρικής, ενώ το 863 ο Καρβέας σκοτώθηκε στην πολιορκημένη από τους Βυζαντινούς Μελιτήνη. Με νέο ηγέτη το Χρυσόχειρο οι παυλικιανοί απάντησαν με επιδρομές στη Μικρά Ασία.

Το 870 (ή 871) μετά από μια αποτυχημένη αντιαιρετική εκστρατεία, οι παυλικιανοί εκδικήθηκαν προχωρώντας σε λεηλασίες, φτάνοντας μέχρι την Άγκυρα. Ένα χρόνο μετά ο δομέστικος Χριστόφορος αναλαμβάνει την ηγεσία μιας νέας, αντιαιρετικής εκστρατείας, επιτυχημένης αυτή τη φορά. Οι Βυζαντινοί άλωσαν την Τεφρίκη και άλλα φρούρια των παυλικιανών. Ο Χρυσόχειρ συνελήφθηκε και αποκεφαλίστηκε παραδειγματικά από έναν πρώην όμηρο των εξεγερμένων αιρετικών, τον Παλλάδη. Οι στρατιωτικές συγκρούσεις που ακολούθησαν μέχρι το 873 αποδυνάμωσαν τους παυλικιανούς και τους έθεσαν στο περιθώριο της ιστορίας. Ομάδες αιρετικών μεταφέρθηκαν στα ανατολικά βαλκάνια, αλλά γρήγορα οι βαλκάνιοι παυλικιανοί εγκατέλειψαν την ένοπλη αντίσταση εναντίον της Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, οι επαναστατικές τους ιδέες ρίζωσαν και έριξαν τον σπόρο που γονιμοποίησε μια άλλη επαναστατική αίρεση, τους Βογόμιλους.

3

Οι βογόμιλοι εμφανίστηκαν στα μέσα του 10^ου αιώνα στη Βουλγαρία. Ιδρυτής της αίρεσης υπήρξε ένας ιερέας, ο Βογομίλ (Θεόφιλος). Είχαν πολλά κοινά σημεία αναφοράς με τους παυλικιανούς, απορρίπτοντας την κοσμική και εκκλησιαστική ιεραρχία, αλλά και τη μισθωτή εργασία: «διδάσκουν στους οπαδούς τους να μην υποτάσσονται στις Αρχές, δυσφημούν τους πλούσιους, μισούν τους αυτοκράτορες, κακολογούν τους ανώτερους, προσβάλλουν τους άρχοντες, υποστηρίζουν ότι ο Θεός απεχθάνεται όσους εργάζονται για τον αυτοκράτορα και παρακινούν τους δούλους να μην εργάζονται για τους κυρίους τους» (Puech – Vaillant). 

Οι βογόμιλοι, αρνούμενοι τον πλούτο και την κοσμική ή εκκλησιαστική ιεραρχία, οργάνωσαν τις κοινότητές τους στα πρότυπα ενός αυστηρού και ασκητικού κομμουνισμού, που θύμιζε έντονα τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες. Όπως σχολιάζει ο Roelef van den Brolk: «δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι έφτασαν σε μια μορφή χριστιανοσύνης που έμοιαζε με την πρώτη Εκκλησία, αλλά οφειλόταν στην προσεκτική ανάγνωση της Αγίας Γραφής· ήταν επίσης κληρονόμοι χριστιανών της ανατολής οι οποίοι είχαν διατηρήσει ιδέες και πρακτικές οι οποίες ίσχυαν κατά τους πρώτους αιώνες». Ωστόσο, οι αυστηροί ηθικοί περιορισμοί, όπως οι σκληρές νηστείες, η αποχή από το σεξ, την οινοποσία και την κρεατοφαγία, αφορούσαν μονάχα τον κλειστό κύκλο των “μυημένων” και όχι τους απλούς πιστούς. Οι ιερείς δεν ήταν ιεραρχικά ανώτεροι από τους υπόλοιπους πιστούς (“τους λαϊκούς”), ενώ απαγορευόταν αυστηρά η επέμβασή τους στην ιδιωτική προσωπική ζωή του “ποιμνίου”.

Τα δόγματά τους είχαν σαφής επιρροές από τον παυλικιανισμό: πίστευαν πως ο υλικός κόσμος κυβερνιέται από τον Σατανά, θωρούσαν τις εκκλησίες κατοικίες δαιμόνων, ήταν εικονοκλάστες και απέρριπταν την απόδοση τιμών στο σταυρικό σύμβολο και τα ιερά λείψανα. Απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήρια (νηπιοβάπτιση, θεία κοινωνία κλπ.) και ως αρνητές της κοσμικής εξουσίας δεν πλήρωναν τους κρατικούς φόρους.

Ο αναρχικός επαναστάτης Αλεξάντερ Μπέρκμαν (σύντροφος της Έμμα Γκόλντμαν) περιγράφει τον βογομιλισμό ως πρώιμο αναρχοκομμουνιστικό κίνημα: «Υπήρξε ένα […] κίνημα που η επαναστατική του ιδεολογία ήταν καθαρά αντικρατική. Οι βογόμιλοι απέρριπταν κατηγορηματικά κάθε εξουσία: οικονομική (τους πλούσιους και τα προνόμια τους), πολιτική (το κράτος και τους άρχοντες), θρησκευτική (την εκκλησία, τα δόγματα και τους ιερείς τους). Τα κρυφά γραπτά εκφράζουν μοντέρνες κοινωνικές θεωρίες που θα μπορούσε κάποιος να βρει χωρίς αλλαγές στο πρόγραμμα του αναρχικού κινήματος. Οι βογόμιλοι προέβλεπαν για τη Βουλγαρία ένα δίκτυο κοινοτήτων, πρεσβεύοντας τις αρχές του ελευθεριακού κομμουνισμού».  

Οι οπαδοί της αίρεσης στρατολογούνταν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και κυρίως από τους μικροκαλλιεργητές και τους εργάτες κτηνοτρόφους, που βρίσκονταν σε έντονη ταξική σύγκρουση με τους βογιάρους, τους μεγαλοκτηματίες και με την  εκκλησιαστική γαιοκτησία. Ο ιστορικός  Ostrogorski περιγράφει τον βογομιλισμό ως έκφραση κοινωνικής διαμαρτυρίας εναντίον της κυρίαρχης τάξης, του κράτους, των ισχυρών και των πλουτοκρατών: «η αίρεση αυτή άνθιζε ιδιαίτερα σε εποχές κρίσεως και ανάγκης, γιατί σε τέτοιες ακριβώς εποχές η βασικά απαισιόδοξη κοσμοθεωρία της, που δεν απορρίπτει μόνο μια ορισμένη τάξη, αλλά τον επίγειο κόσμο ως τέτοιο, βρίσκει πλούσιο έδαφος και εντυπωσιάζει περισσότερο με τη διαμαρτυρία της».

Αν και αρχικά η αίρεση ήταν άοπλη και κρατούσε φιλειρηνική στάση⁴, γρήγορα ξεκίνησαν σκληρές διώξεις από τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό. Αφορμή για τις διώξεις στάθηκε η άρνηση των βογόμιλων να βοηθήσουν την Αυτοκρατορία στην εκστρατεία της εναντίον των Νορμανδών, το 1110. Με τον τρόπο αυτό, οι βογόμιλοι εξέφρασαν τη δυσφορία του βουλγαρικού λαού για τις αυθαιρεσίες των βυζαντινών διοικητών, αλλά και για τα επαχθή φορολογικά μέτρα. Ο μοναχός Βασίλειος, εκ των ηγετών της αίρεσης, βρήκε μαρτυρικό θάνατο στην πυρά και τρία χρόνια αργότερα, ο αυτοκράτορας προφασιζόμενος διαπραγματεύσεις, ξεγέλασε τα πιο επιφανή μέλη της αίρεσης και προχώρησε σε συλλήψεις, εκτοπίσεις, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών. 

Κατά τη διάρκεια των αντι- αιρετικών διώξεων, θύματα έπεσαν και οι βογόμιλες αδερφές του κρατικού αξιωματούχου Τραυλού. Τότε αυτός εγκατέλειψε την υπηρεσία του Αυτοκράτορα και κατέφυγε στην Μπελιάτοβα, απ’ όπου και προχώρησε σε ληστρικές επιδρομές εναντίον των εντολέων του.

Παρά τους σκληρούς διωγμούς, ο βογομιλισμός ρίζωσε ακόμα και στην Κωνσταντινούπολη, ενώ διείσδυσε και στο Άγιο Όρος τον 13^ο αιώνα. Γρήγορα επεκτάθηκε σε όλα σχεδόν τα Βαλκάνια (Σερβία, Βοσνία, ,Μαυροβούνιο κλπ.). Η Διάδοση αυτή δημιούργησε πολλές κοινωνικές αναταράξεις, καθώς οι  βογόμιλοι κήρυτταν την απείθεια προς το κράτος και την Εκκλησία, γεγονός που οδήγησε σε νέες διώξεις⁵. Πολλοί από τους διωκόμενους και εξόριστους αιρετικούς κατέφυγαν μέχρι τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Ρηνανία της Γερμανίας και από εκεί συνέβαλαν στην ανάπτυξη άλλων επαναστατικών αιρέσεων, όπως ήταν οι Καθαροί, οι Αδαμίτες κλπ.

Ο βογομιλισμός σταδιακά οδηγήθηκε στην αφάνεια μετά την κατάκτηση της Νοτιοανατολικής Ευρώπης από τους Οθωμανούς, ωστόσο σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες υπήρχαν κάποιες ομάδες οπαδών της αίρεσης σε περιοχές της Βουλγαρίας, μέχρι και τον 18^ο αιώνα, οπότε και προσχώρησαν στον καθολικισμό. Οι συνεχείς διώξεις, λοιπόν, δεν μπόρεσαν να καταστείλουν το κίνημα, καθώς μέσω της αίρεσης καλύπτονταν ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες, που ξεπερνούσαν τα στενά όρια της θρησκευτικής ανταρσίας: «Ο Αλέξιος και οι διάδοχοί του δεν είχαν πλήρως συνειδητοποιήσει ότι ο βογομιλισμός ήταν στην ουσία ένα κοινωνικό κίνημα καλυμμένο, όπως και ο Παυλικιανισμός, υπό τον μανδύα μιας θρησκευτικής αίρεσης. Η αίρεση μπορούσε να καταπολεμηθεί με βιβλία και συνόδους, η αντίδραση των φτωχών κατά των πλουσίων όχι» (Π. Χαραλαμπάκης)

4

Εν κατακλείδι, οι αιρέσεις αυτές δεν είχαν μονάχα δογματικές διαφορές με την επίσημη εκκλησία, αλλά εξέφρασαν έναν καλυμμένο ή ανοιχτό ταξικό πόλεμο, μια πληβειακή αντεπίθεση εναντίον της αυτοκρατορικής εξουσίας. Όπως γράφει ο διδάκτορας της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Παντελής Χαραλαμπάκης: 

«Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα προσπαθούσαν να βρουν μια πειστική εξήγηση για τα δεινά που καθημερινά υπέμεναν και ο δυϊσμός είχε μια απάντηση να τους δώσει:  αν έπρεπε να αποδώσουν ευθύνες σε κάποιον, αυτός ήταν οι κακές δυνάμεις που κυβερνούσαν τη Γη. Όχι ο αγαθός Θεός, αλλά ο πονηρός διάβολος και τα όργανα που τον εκπροσωπούσαν, δηλαδή ο αυτοκράτορας και η Εκκλησία, με όλην την Ιεραρχία που υποστήριζε. Αυτή ήταν και η ιδέα που υποστήριζε μέσα από τα έργα του τον 12^ο αιώνα ο Κωνσταντίνος Χρυσομάλλης: ο επίγειος άρχοντας (δηλ. ο αυτοκράτορας) έχει σταλεί από το διάβολο και οι κρατικοί αξιωματούχοι, ως υπηρέτες του άρχοντα, υπηρετούν και εκείνοι το διάβολο […] Η ανυπακοή του δούλου (καλλιεργητή, εργάτη, υπηρέτη κλπ.) προς τον αφέντη (βογιάρο, αυτοκράτορα, Εκκλησία) δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας, παρά τις προσπάθειες να χαρακτηριστεί το κίνημα ως “Καθαρά Θρησκευτικό”, χωρίς ίχνος κοινωνικών προεκτάσεων. Άλλωστε […] και μόνο η  ανυπακοή προς το επίσημο Σώμα της Εκκλησίας, στήριγμα της πολιτικής και κοινωνικής τάξης, σήμαινε ανυπακοή προς τον ίδιο τον αυτοκράτορα».

Σημειώσεις:

1. Ιδρυτής της αίρεσης θεωρείται ένας αρμένιος, με το όνομα Κωνσταντίνος, ο οποίος υπήρξε οπαδός του μανιχαϊσμού.

2. Στην παυλικιανή θεολογία, ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης ήταν ο πονηρός Θεός (ο “κοσμοποιητής”, που δημιούργησε τον υλικό κόσμο). Γι’ αυτό και απέρριπταν τους Προφήτες ως όργανα του πονηρού Θεού. Αποδέχονταν μονάχα τον Αγαθό Θεό και τον Ιησού, που στάλθηκε για να λυτρώσει τους ανθρώπους από τον “κοσμοποιητή”. Αρνούταν τη σάρκωση του Χριστού και υποστήριζαν πως είχε ουράνιο σώμα. Επίσης, αρνούταν και τη λατρεία των αγίων.

3. Οι θρησκείες που διώκονται, λέει ο Ελία Κανέτι, παίρνουν την εκδίκηση τους μέσα από την εγκοσμιοποίηση (την επιστροφή στη γη του εξισωτικού προτάγματος που εκτοπίστηκε από την κρατούσα θρησκεία στο Επέκεινα). Έτσι, το υπάκουο ποίμνιο μετατρέπεται σε ανοιχτή μάζα που εκφράζει την αληθινή ισότητα στο άμεσο περιβάλλον της εγκόσμιας ζωής: «Σ’ ένα ξέσπασμα μεγάλης και αναπάντεχης αγριότητας, ο χαρακτήρας της πίστης μεταβάλλεται ολοκληρωτικά, χωρίς οι ίδιες οι θρησκείες να κατανοούν τη φύση αυτής της μεταβολής. Εκείνες νομίζουν πως πρόκειται για την ίδια τη παλιά πίστη και έχουν τη πεποίθηση πως κρατούν τις βαθύτερες πεποιθήσεις τους. Όμως στην πραγματικότητα, ξαφνικά έχουν μεταβληθεί ολοκληρωτικά, μ’ ένα οξύ και παράδοξο αίσθημα της ανοιχτής μάζας που είναι τώρα που δεν θέλουν με κανέναν τρόπο να βγουν από αυτήν».

4. Οι βογόμιλοι ήταν κατά βάση πασιφιστές και αρνούταν τη συμμετοχή τους στον πόλεμο, πράγμα που τους διαφοροποιούσε από τους πιο αρειμάνιους παυλικιανούς: «ανόμοια με τους παυλικιανούς, οι βογόμιλοι δεν εμπλέκονταν σε στρατιωτική δράση εναντίον του κράτους, αν και αντιστέκονταν σε κάθε προσπάθεια να τους μεταστρέψουν σε ορθόδοξες μορφές χριστιανισμού» (Gregory Timothy)

5. Ενδεικτικά, ο βασιλιάς της Σερβίας Στέφαν Νεμάνια έκανε μαζικές εκκαθαρίσεις, ενώ προχώρησε και σε εκτεταμένες καύσεις βιβλίων (12^ος αιώνας) και το 1349 ο τσάρος Ντούσαν εφάρμοζε σκληρή νομοθεσία, στιγματίζοντας τους αιρετικούς με πυροσφραγίδα και εξορίζοντάς τους από τη χώρα.